سیر اندیشه معتزله در ابعاد کلامی و علوم قرآن

مطالعه، بررسی و نقد اندیشه های کلامی و قرآنی معتزله است.  بحث حدوث قرآن نخستین بار از سوی جعد بن درهم طرح شد. با پیدایش معتزله این بحث جان تازه ای گرفت و مأمون عباسی مدافع سرسخت آن گردید. مأمون بسیاری از علما را ناگزیر ساخت تا به پذیرش حدوث قرآن تن در دهند. معتزلیان از آن جهت که در بحث کلام الهی قایل به کلام لفظی بودند، حدوث قرآن را مطرح ساختند. مهم ترین دلیل معتزلیان به حدوث قرآن، آیات قرآن و عقل بود. معتزلیان نسخ را زدودن حکم می دانند و وقوع نسخ در قرآن را باور دارند. شرایط نسخ در دیدگاه معتزلیان عبارتند از: 1- ناسخ و منسوخ باید هر دو دلیل شرعی باشند. 2- ناسخ از منسوخ باید جدا باشد.  آنان معتقدند که هر سه نوع نسخ - نسخ تلاوت و حکم، نسخ تلاوت و نسخ حکم - امکان دارد و در قرآن نیز واقع شده است. قرآن، سنت و اجماع در نگاه معتزله می تواند ناسخ آیات قرآن قرار گیرد. نظّام معتزلی یکی از وجوه اعجاز قرآن را صرفه خواند و جاحظ دیدگاه او را نقد کرد. اخبار از غیب، نظم قرآن، فصاحت قرآن، بلاغت قرآن، نقض عادات، ترک ستیزه با قرآن،سازگاری آیات، همانندی قرآن با دیگر معجزات و سازگاری قرآن با عقل از دیگر وجوه اعجاز قرآن از دیدگاه معتزلیان است. آنان معتقدند برای دریافت مراد خدا از متشابهات، نخست باید به عقل و در مرحله بعد به آیات و سنت و اجماع مراجعه کرد در ادامه عام و خاص، قصّه های قرآن، نزول قرآن و تحریف ناپذیری قرآن از دیدگاه معتزلیان مورد بررسی قرار گرفته است.